Formasaun Governu Konstitusional Dala IX, Segredu 3 Susesu Singapura Bele Sai Referensia?


Husi: CEO & Xefi Redasaun Suara Timor Lorosae (STL)

ELEISAUN Parlamentar too ona faze formasaun Governu Konstitusional ba dala-IX, hanesan parte ikus husi siklu eleisaun parlamentar 2023. Semana kotuk ita asisti serimonia pose ba membru parlamentu sira VI Lejislatura ho formasaun Meza Parlamentu Nasional.

Husi Parlamentu Nasional, CNRT halo tan istoria ida foti feto ida sai Prezidente Parlamentu Nasional (PPN), Maria Fernanda Lay. Laos deit nee, maibe mos foti feto hotu ba Visi Prezidente Maria Terezinha da Silva Viegas, Sekretaria Virginia Ana Belo ho Visi Sekretaria Maria Teresa da Silva Gusmao ho Bendita Moniz Magno.

Visi Prezidente husi Partidu Demokrat (PD) mak Alexandrino Afonso Nunes. PD mak propoin tan feto ida ba Visi Prezidente Parlamentu Nasional, karik istoria foun ida tan laos deit iha nivel Timor nian, maibe mos bele tama Guinness Book of Record, tanba feto hotu deit mak lidera Parlamentu Nasional nasaun ida. Nee so Timor deit. Lideransa feto iha Parlamentu Nasional iha momentu neebe hahu mosu daudaun hanoin hodi halo preparasaun ba transferensia lideransa jerasional husi lider sira 1975 ba lider foun, depois ukun rasik aan.

Hau hanoin CNRT nia desizaun fiar ba feto sira desizaun istoriku, instintu aas, maduru ho wisdom hodi refleta realidade rai ida nee nian. Laos tanba feto barak liu mane. Politika CNRT nian, prova husi  estudu foin sae iha fulan Marsu 2023 liu ba neebe iha revista konhesidu Forbes katak, lideransa feto efetivu liu kompara ho mane iha nível lideransa hotu-hotu. Estudu nee halao ba CEO iha kompanhia 500 neebe lidera husi feto ga porsentu 10 husi CEO mundu nee.

Rezumu oituan husi publikasaun Forbes dehan nunee: Lideransa feto nia konsidera diak liu iha estabelese relasaun (membangun relasi). Lideransa feto ho hanoin kreativu liu. Pontu seluk, feto mos harii relasaun ho empatia (kepedulian), orienta, dezenvolve ema, nunee mos hatudu sira nia empatia (concern) ba sosiedade ho ambiente iha sorin-sorin.

Iha momentu kritiku laos deit preparasaun transferensia lideransa nasional, maibe situasaun neebe todan ho pozisaun ho entre líder sira partidu plataforma neebe pasa ba opozisaun ho pPartidu CNRT ho PD neebe forma governu. Ita labele nega iha ketegangan neebe halo sira la hase malu iha loron deputadu sira simu pose.

Fokus ita nia atensaun hotu oras nee ba formasaun Governu Konstitusional ba dala IX. Husi rezultadu eleisaun hatudu katak, povu iha esperansa ho espetativa boot ho aas tebes ba CNRT ho PD hodi halo mudansa no hadia buat sira neebe ladiak husi Governu Plataforma.

Esperansa ho espetativa sira aas ho boot tebes nee, nia resposta mak hetan sinal diak ho jestu diak bainhira lista governu fo sai ba publiku.  Ema hotu hein tebes Governu CNRT ho PD neebe sei lidera husi Prezidente CNRT Kayrala Xanana Gusmao, ho Visi PM nain rua, Sektretariu Jeral CNRT, Francisco Kalbuadi Lay ho Prezidente PD, Mariano Assanami  Sabino Lopes neebe kompletu ho ministru, visi ministru ho sekretariu estadu.

Ita hein governu sei forti, iha kapasidade boot ho akontable. Nee katak hili ema sira husi kuadru, profisional, kompetente, integridade, onestidade ho akuntabel.

Hanesan referensia, diak ida mos artigu nee, foti artigu ida husi Prof. DR Kishore Mahbubani, konaba ba segredu 3 susesu nasaun kiik/nasaun Ilha Singapura. Materia palestra husi profesor Kishore neebe tinan 14 hanorin ho dekanu Le Kuan You Public School ba nia estudantes husi nasaun sira mak estuda iha neeba.

Prof Kishore fiar ho sempre fo korajen ho fo esperansa katak, bainhira sira halo tuir Segredu Susesu Singapura nia 3 nee, sira nia nasaun sei hetan susesu duni. Segredu susesu Singapura nian bazeia ba iha pilar 3 neebe nia akronimu: M P H. 1. Primeiru pilar nee mak M = husi Meristocracy. Meristocracy signifika hili ema sira diak husi nasaun laran tomak. Nasaun sira barak mak monu liu-liu nasaun sira terseiru mundu monu tanba sira la hili ema diak, maibe hili ho fo fatin sira finansas ho ekonomia ba maluk, familia, primu, amigu ho kroni kaer pasta importante sira.

Buat neebe Singapura kontra ho halo kontrariu husi nee, Singapura hili ema tuir meritu. Iha kazu Lee Kuan Yew hili nia sai ninia susesor, laos tanba deit oan, maibe tuir meritu kapasidade. Lee Hsien Loong oras nee Primeiru Ministru, Lee Kuan Yew nia oan, iha track record diak tebes iha tempu estuda iha Inglatera ho Amerika. Lee Hsien Loong nia prestasaun akademiku diak tebes ho tama iha top students universidade famouzu Inglatera Cambridge University, liu-liu iha matematika. Lee mos sai estudante ho prestasaun diak tebes iha universidade boot prestijius Harvard Kennedy School ho valor akademiku as.

Lee Hsien Loong inklui iha estudante sira neebe oituan los mak publika iha jornal Economic Review Universidade nia.  2. Segundu pilar: P = Pragmatism. Pragmatism nee lia fuan ingles ho konseitu mos husi Inglatera, maibe definisaun diak liu ho kapas halo husi Líder Xina Deng Xiao Ping.

Bainhira nia dehan katak la interese busa nee metan ga mutin, maibe bainhira dada atensaun ho hare furak nee katak busa nee diak. Dalan nunee mos oin sa hili ideolojia ida. Tuir Deng Xiao Ping, ideolojia saida deit bainhira diak ho bele uza ho aplika iha rai halao deit. Pragmatism Singapura nee mak foti politika balu kapitalismu nian ho politika balu husi sosialismu nian no halo kombinasaun, kahur malu. Nee duni pragmatismu Singapura la bazeia ba ideolojia espesifiku ruma.

3. Terseiru Pilar nee mak difisil tebes atu alkansa. Nee mak H  husi = Honesty. Onestidade fator ida mak todan ho susar tebes tamba nasaun barak monu ho sala (gagal) iha dezenvolvimentu tamba KORUPSAUN.  Iha pontu ida nee, Lee Kuan Yew bainhira sai Primeiru Ministru hola politika makaas ho keras hodi fo kastigu laos deit ministru junior sira, maibe mos ba ministru senior sira.

Ezemplu ida ministru senior ida halo viajen feria (liburan) ba estranjeiru ho nia amigu emprezariu. Bainhira fila kaer kedas. Ministru senior nee husu sala saida mak kaer nia? Tamba halo viajen feria ba rai liur ho despeza hotu selu husi emprezariu, nee korupsaun. O ba kadeia. Ho politika nee, halo ministru sira hotu tauk ho kuidadu aan tebes tanba tauk tama kadeia.

Onestidade sai fator kritikal ho razaun esepsional ho importante tebes hodi fo susesu boot ba Singapura. Kombinasaun Meristocracy, Pragmatism ho Honesty formula nee mak fo susesu ba Singapura. Nunee, segredu 3 susesu Singapura nian bele sai referensia ba Prezidente CNRT ho Estrutura ho Prezidente PD ho estrutura ba formasaun Governu Kontitusional ba dala IX? Resposta pasti bele, bainhira tau aas interese estadu ho povu iha aas leten.

Maibe, laos fasil atu implementa tanba rekursu umanu iha Timor ho partidu sira fila ba mai mak ema mak nee deit. Maibe ita fiar katak ba Timor nia diak CNRT ho PD sei hili ema diak, ema dook husi problema uluk nomos bele servisu hamutuk iha ekipa ho nota impostante labele sai ga iha tendensia halo korupsaun. Sei iha memoria hela iha tinan 2007, iha entrevista ho Prezidente CNRT Xanana Gusmao hatete katak naok 50 sen sai ho ba komarka. Iha preokupasaun husi ema barak mos, bainhira Avo Nana hili sala ema nee katak futuru Timor mos tau risku ho iha abu-abu laran.

Ikus liu vitoria boot CNRT ho lideransa Maun Boot Xanana Gusmao iha eleisaun prezidensial ho eleisaun parlamentar iha folin, bainhira naran sira sei fo sai hetan apresiasaun diak husi ema hotu. Se lae vitoria sei hakerek hela deit iha istoria.

Bemvindu IX Governu Konstitusional ho parabens ba Prezidente CNRT, Xanana Gusmao no Sekretariu Jeral, Francisco Kalbuadi Lay ho estrutura tomak, parabens ba Prezidente PD, Mariano Assanami Sabino no Sekretariu Jeral, Antonio da Conceicao ‘Kalohan’ ho estrutura tomak. Parabens mos ba sira neebe hetan fiar hola parte iha governu Konstitusional ba dala IX periodu 2023-2028.

Mensajen badak deit katak keta senti hanesan manan lotaria neebe ba tur iha kadeira mamar ho AC laran, sae kareta prado ho eskoltu neebe haluha katak hetan oportunidade ho priviléjiu atu serbi ho fuan ho laran ba povu ho rai ida nee, neebe nia pasiensia ho maturidade labele sukat ho laiha rohan.

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here

%d bloggers like this: